شب یلدا یا شب چله، یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که هر ساله در سی‌ام آذرماه (21 دسامبر سال میلادی) توسط ایرانیان سرتاسر جهان جشن گرفته می‌شود. از شب یلدا به‌عنوان «جشن انقلاب زمستانی» هم یاد می‌شود و در اصل، خوشامدگویی گرم به فصل سرد سال است.
ایرانیان آخرین شب پاییز را با آداب و رسوم خاصی (مثل حافظ خوانی، شب‌نشینی و فال گرفتن) به‌عنوان تولد دوباره خورشید و پیروزی نور بر تاریکی جشن می‌گیرند. در این میان، آداب و رسوم شب یلدا در گیلان هم شیرینی‌های خاص خودش را دارد. با ما در این مقاله از دوجینجا همراه شوید تا به خوردنی‌ها، آداب و رسوم و فرهنگ گیلانی‌ها در آخرین شب پاییز هر سال نگاهی داشته باشیم.
آداب و رسوم شب یلدا در گیلان
شب یلدا در نگاه مردم شمال کشور، مخصوصاً در گیلان‌زمین بیشتر با عنوان شب چله شناخته می‌شود. همان‌طور که شهرهای مختلف ایران، آداب و رسوم خاص خودشان را با جشن شب یلدا ترکیب می‌کنند، گیلانی‌ها هم رسوم ویژه‌ای دارند که به بلندترین شب سال، رنگ و بوی دیگری داده است. در بعضی از نقاط گیلان، مردم بر این باورند که در شب چله و در لحظه‌ای نامعلوم، همه آب‌های جهان یخ می‌زنند و در آن لحظات هرکس هرچه اراده کند و از خدا بخواهد، به او داده خواهد شد.
بعضی دیگر از گیلانی‌ها هم بر این باورند که در شب چله، درختان به نشانه عظمت خداوند، سرشان را پایین می‌آورند و حیوانات وحشی و اهلی، در یک نقطه در کنار هم می‌ایستند. اگر انسان در آن لحظات خاص از خواب بیدار شود و هرچه نیت گند، آرزویش برآورده خواهد شد.
با همه این اوصاف، هنوز هم که هنوز است، وقتی سی‌ام آذرماه هر سال از راه می‌رسد، گیلانی‌ها سفره‌ای گرم و رنگارنگ پهن می‌کنند و به دورهمی و خوشگذرانی می‌پردازند. دقیقاً مثل همه ایرانی‌هایی که در این شب به جشن و خوشگذرانی مشغول می‌شوند. در ادامه با 6 تا از جذاب‌ترین آداب و رسوم شب یلدا در گیلان اشاره خواهیم کرد.
1. پهن کردن سفره شب یلدا
سفره، یکی از اجزای جدایی‌ناپذیر جشن‌ها در بین ایرانیان است و هرکجا که صحبت از عید و جشن در میان باشد، سفره هم دیده می‌شود. سفره شب یلدا، تزیینات خاص خودش را دارد و معمولاً با میوه‌های مخصوص پاییزی و نوبرانه زمستان مثل انار و هندوانه چیده می‌شود. گیلانی‌ها هم مثل همه ایرانی‌ها روی سفره شب یلدا قرآن، دیوان حافظ، میوه، آجیل و خوردنی‌های سنتی می‌گذراند.
در آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، خوردن تنقلات بوداده و سنتی گیلان از جمله خرسِ نخود که در اصطلاح گیلکی به اسم پَشمِ نخود هم شناخته می‌شود و در اصل، سویا نام دارد، رسم است. همچنین، گیلانی‌ها رسم دارند «واویشته بَج» که همان برنج سرخ‌کرده به‌همراه تنقلات و انواع تخمه‌هاست، در شب یلدا بخورند و اینگونه، سفره خوشمزه بلندترین شب سال را مزه‌مزه کنند.
2. حافظ خوانی و فال گرفتن
حافظ خوانی، یکی از همان آداب و رسوم شب یلدایی و ماندگار همه ایرانیان تلقی می‌شود و از دیرباز به ما به ارث رسیده است. گیلانی‌ها هم مثل بقیه اقوام ایرانی، در شب یلدا، دیوان حافظ را از روی سفره بر می‌دارند، در ابتدا نیت می‌کنند و سپس یکی از صفحات کتاب را به‌صورت اتفاقی باز می‌کنند.
در دیوان حافظ، معمولاً تفسیر اشعار حافظ به‌عنوان فال در کنار صفحات قرار داده شده است. ایرانی‌ها بر این باورند که پس از حافظ خوانی و فال گرفتن، نگاهی به سرنوشت و آینده‌شان انداخته‌اند. افرادی که شاهنامه، مثنوی و دیوان حافظ را از حفظ هستند هم اشعار این کتاب‌ها را برای دیگران می‌خوانند و اینگونه، شب به‌یادماندنی و ماندگاری را رقم می‌زنند.
3. قصه‌گویی و شاهنامه‌خوانی
قصه‌گویی، یکی دیگر از جذاب‌ترین آداب و رسوم شب یلدا در گیلان است که معمولاً توسط افراد باتجربه و مسن خانواده مثل پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها انجام می‌شود. از آنجایی که معمولاً کوچک‌ترها در شب یلدا به خانه بزرگ‌ترهای فامیل می‌روند و به شب‌نشینی مشغول می‌شوند، قصه‌گویی می‌تواند محفل صمیمانه آن‌ها را گرم‌تر کند.
آن‌هایی که توانایی شاهنامه‌خوانی دارند، دست‌به‌کار می‌شوند و با آن آب‌وتابی که شاهنامه‌خوان‌ها به اشعار فردوسی می‌دهند، حضار را سرگرم می‌کنند. از جمله آداب و رسوم شب یلدا در گیلان که مربوط به قصه‌گویی می‌شود، می‌توان به قصه‌های معروف گیلکی از جمله داستان‌های «شال ترسِ ممد» و «سیا گالش» و «ای‌ویجلی یا یک‌وجبی» اشاره کرد.
4. آب‌بوکوده کونوس، ازگیل و سایر خوردنی‌ها
یکی از شیرین‌ترین آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، خوردن ازگیل خیس‌شده است که در گیلکی اصطلاحاً به آن آب‌بوکوده کونوس (کونوس یا ازگیلی که در آب جا افتاده) می‌گویند. گیلانی‌ها معمولاً از چند ماه قبل از رسیدن پاییز و شب چله، ازگیل‌های سفت، درشت و جنگلی را در شیشه‌ای پر از آب می‌گذارند و درب آن را محکم و با استفاده از پارچه می‌بندند. پس از چند ماه، ازگیل‌ها جاافتاده، خوشمزه، نرم و بی‌نظیر می‌شوند و می‌توان آن‌ها را در شب یلدا میل کرد.
از دیگر خوردنی‌هایی که مربوط به آداب و رسوم شب یلدا در گیلان هستند، می‌توان به هندوانه نوبری (اولین برداشت) و انار اشاره کرد. هندوانه، نماد نعمت‌های پاییزی و زمستانی و انار هم نماد گرم ماندن در روزهای برفی و سرد آخر سال است.
5. فال گرفتن با هندوانه در شب یلدا
شاید در مورد فال گرفتن با هندوانه تا حالا چیزی نشنیده بودید، اما جالب است بدانید که این رسم زیبا، مختص گیلانی‌هاست و در نقاط دیگر ایران دیده نمی‌شود. به‌صورت دقیق‌تر، تالشی‌های خون‌گرم، پس از اینکه هندوانه شب یلدا را نوش جان کردند، با پوست آن فال می‌گیرند و اینگونه به آینده خود نگاه می‌کنند.
برای انجام این بخش از آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، باید پوست هندوانه‌ای که خورده‌اید را به 4 بخش مختلف تقسیم کنید. حالا پوست‌های هندوانه را یکی پس از دیگری به پشت سر بیندازید و سپس نگاه کنید که پوست هندوانه در چه حالتی قرار دارد:
- اگر 2 تا از پوست‌های هندوانه که به پشت سر انداخته‌اید، سبز و 2 قطعه دیگر سفید باشند، یعنی فالتان خوب درآمده است و آینده مثبتی در انتظارتان است!
- اگر تکه‌ای از پوست هندوانه روی قسمت سبزرنگ بود و 3 تکه دیگر روی قسمت سفیدرنگ افتاده بودند، یعنی فالتان باطل است و باید دوباره فال بگیرید.
- اگر همه 4 تکه پوست هندوانه با رنگ سفید در پشت سرتان افتاده بودند، متاسفانه فالتان بد درآمده و بدشانسی در انتظارتان است.
- اگر هم هر 4 قطعه پوست هندوانه روی قسمت سبزرنگ افتاده بودند، پایکوبی کنید و از ادامه شب چله لذت ببرید. چرا که طبق آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، فال شما خیلی خوب درآمده و روزهای دلنشینی به انتظارتان نشسته‌اند.
6. شب‌نشینی و دورهمی با خانواده و دوستان
شب‌نشینی و دورهمی گرفتن، دقیقاً همان بستری است که تمام آداب و رسوم ویژه شب یلدا در آن اتفاق می‌افتند. اصلاً اگر شب‌نشینی نباشد، نمی‌توان آن شب را یک شب یلدای واقعی تلقی کرد و به‌ناچار باید آن را در دسته‌بندی شب‌های فیک یا مصنوعی قرار داد!
فال گرفتن با دیوان حافظ یا قطعات 4 تایی پوست هندوانه، میل کردن تنقلات و میوه، قصه‌گویی و شاهنامه‌خوانی، همه‌وهمه با وجود شب‌نشینی معنا پیدا می‌کنند. ضمناً شب یلدا بهانه‌ای است تا در کنار آن‌هایی که دوستشان داریم، جمع شویم و خوش بگذرانیم. دورهمی گرفتن با بزرگ‌ترهای فامیل هم از جمله آداب و رسوم شب یلدا در گیلان است که معمولاً توسط همه افراد کوچک‌تر یک خانواده رعایت می‌شود؛ البته اگر با هم قهر نباشند!
داستان‌های شب یلدا در گیلان و خاتون افسانه‌ای
از آنجایی که قصه‌گویی یکی از مهم‌ترین بخش‌های آداب و رسوم شب یلدا در گیلان محسوب می‌شود، لازم است که با خاتون افسانه‌ای آشنا شوید. خاتون، شخصیت اساطیری و افسانه‌ای است که در باور مردمان گیلان‌زمین، در شب یلدا می‌توان او را مشاهده کرد.
وقتی که شب چله به لحظات خاصی می‌رسد و همه موجودات عالم برای مناجات با خدا سر خم می‌کنند، موجودی افسانه‌ای به نام خاتون بیدار می‌شود. طبق باور مردم گیلان، اگر در چنین لحظات خاصی، به دهانه یک چاه عمیق بروید و چند بار نام خاتون را بلند صدا بزنید، احتمالاً او از چاه بیرون می‌آید و اگر نخوابید یا بیهوش نشوید، هرچه بخواهید برایتان فراهم می‌کند. برای درک این بخش از آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، 2 تا از داستان‌هایی را که در بین بعضی از مردم گیلان تعریف شده است، آماده کرده‌ایم:
افسانه مردی که از خاتون افسانه‌ای سیلی خورد
یکی از قدیمی‌های گیلان تعریف می‌کرد که طبق افسانه‌ها، مردی در شب چله آماده شد تا با خاتون افسانه‌ای روبه‌رو شود و هرچه می‌خواهد از او طلب کند. این مرد با توجه به آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، لباس‌های تازه خود را پوشید و صبر کرد تا آن لحاظت ناب شب یلدایی از راه برسند. خلاصه، وقتی که همه موجودات در حال سجده به خداوند بودند و شب یلدا به اوج خود رسیده بود، مرد به سر چاهی رفت و نام خاتون را بلند صدا زد.
چند لحظه‌ای نگذشته بود که موجود افسانه‌ای قصه ما از داخل چاه سر بیرون آورد و روبه‌روی مرد ایستاد. مردک بخت‌برگشته، با موجودی قدبلند و عبوس روبه‌رو شده بود و از ترس نمی‌توانست خواسته‌اش را بهزبان بیاورد. خاتون به مرد گفت اگر بتواند یک سیلی از او بخورد و بیهوش نشود، همه خواسته‌هایش برآورده خواهند شد. مرد قبول کرد و ایستاد تا خاتون، سیلی محکمی به صورتش بزند. سیلی خوردن از خاتون همانا و نقش بر زمین شدن همانا؛ مرد قصه ما زمانی که چشم باز کرد، خورشید در وسط آسمان می‌درخشید و نتوانسته بود در برابر سیلی خاتون دوام بیاورد.
افسانه مردی که سَر بزرگ آرزو کرد!
آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، مملو از داستان‌های شیرین و جذاب است که آدم را میخکوب و البته سرگرم می‌کنند. در یکی دیگر از داستان‌هایی که از قدیمی‌های گیلان شنیده شده است، مرد دیگری در یکی دیگر از شهرهای گیلان برای دیدن خاتون در شب چله و برآورده شدن آرزوهایش، نقشه کشیده بود. او می‌دانست که اگر در برابر سیلی خاتون افسانه‌ای دوام بیاورد و بیهوش نشود، می‌تواند به هرچه که می‌خواهد برسد. مرد، به «ثروت» افسانه‌ای و یک گنج بزرگ فکر می‌کرد و دوست داشت خاتون، چنین ثروتی را برایش فراهم کند.
القصه؛ شب چله به اوج خود رسیده بود که مرد به دهانه چاهی عمیق رفت و نام خاتون را چند بار بلند صدا زد: خاتون! خاتون! چند لحظه‌ای نگذشته بود که سروکله خاتون افسانه‌ای پیدا شد و به مرد گفت آیا طاقت سیلی خوردن از او را دارد یا خیر. مرد با شجاعت وصف‌ناپذیری گفت: بله! تا حالا اینقدر آماده نبودم! و سیلی جانانه‌ای از خاتون خورد. مرد، با اینکه بیهوش نشد، اما قدرت دست خاتون آن‌قدر گیجش کرده بود که نمی‌توانست درست‌وحسابی حرف بزند.
خاتون، از مرد خواست تا مزد شجاعتش را بگیرد و آرزویش را بگوید. گیلک‌زبان‌ها واژه ثروت را با لهجه شیرینی که دارند، اصطلاحاً ثَروَت می‌گویند. مرد نگون‌بخت، آن‌قدر از ضربه سیلی گیج بود که به‌جای تلفظ کامل واژه «ثَروت»، زبانش نچرخید و مدام بخش اول واژه یعنی «ثَر» را تکرار کرد. خاتون هم گمان کرد مرد از او «سَر» می‌خواهد و به او یک سر خیلی بزرگ داد!
گرم و صمیمی در آغوش آداب و رسوم شب یلدا در گیلان
یلدای هر سال، با شب‌نشینی، فال گرفتن، خوردن تنقلات و میوه‌های نوبری تمام می‌شود و روزهای برفی زمستان با سرعتی باورنکردنی از راه می‌رسند. آداب و رسوم شب یلدا در گیلان، آن‌قدر متنوع و دلنشین هستند که اگر فقط یک‌بار با آن‌ها شب چله را به پایان رسانده باشید، تا آخر عمرتان حسرت خوشگذرانی به دلتان نمی‌ماند.
در این مقاله از دوجینجا به‌سراغ 6 تا از آداب و رسوم شب یلدا در گیلان رفتیم و هر کدام از آن‌ها را زیر ذره‌بین قرار دادیم. چه خوب است که اصالتمان را در همه روزهای سال به‌ویژه در لحظات شیرین شب چله حفظ کنیم و به ترویج این رسوم باستانی اهمیت بدهیم. در شب یلدای امسال، پای سفره‌های رنگارنگ خانواده بنشینید، داستان تعریف کنید، فال بگیرید و از خوردنی‌های شب یلدایی بخورید و در ضمن، یادتان نرود که یک گردش جانانه در قلب رشت، می‌تواند خوش‌گذرانی‌های شما را دو صد چندان کند!
